© UnknownNAVO op een tweesprong
Eerste regel, verovering
De keuze om na de Koude Oorlog een wereldorde te bevorderen die door de collectieve hegemonie van het Westen gedomineerd werd, had ingrijpende gevolgen voor de Europese veiligheid. Het was duidelijk dat uitbreiding van de NAVO de inspanningen voor een inclusieve pan-Europese veiligheidsarchitectuur in gevaar zou brengen, wat zou leiden tot een nieuwe verdeling van het continent, het isolement van Rusland en het opnieuw oplaaien van sluimerende conflicten. Veel politieke leiders hadden gewaarschuwd voor de risico's van een nieuwe koude oorlog als gevolg van de uitbreiding van het bondgenootschap; de uitbreiding werd echter nagestreefd door gebruik te maken van de zwakte van Rusland, in de overtuiging dat eventuele crises door het Westen konden worden beheerst. De uitbreiding van de NAVO werd opgevat als een garantie tegen toekomstige conflicten met Rusland, die, paradoxaal, juist door deze uitbreiding zouden worden uitgelokt. Deze tegenstrijdigheid, die het Westen tot een directe confrontatie met Moskou bracht, groeide uit tot een centraal element van de nieuwe wereldorde.
Er werden vele pogingen ondernomen om een pan-Europese veiligheidsarchitectuur op te bouwen op basis van de Westfaalse principes van egalitaire soevereiniteit, ondeelbare veiligheid en een continent zonder verdeeldheid. Door de uitbreiding van de NAVO daarentegen werd dit machtsevenwicht tenietgedaan en werd de voorkeur gegeven aan de ongelijkheid van soevereiniteit, de eigen veiligheid werd versterkt ten koste van die van Rusland en de fragmentatie van Europa werd bestendigd met een permanente militaire alliantie in vredestijd. De NAVO werd een instrument om de Amerikaanse hegemonie in Europa te consolideren en om Rusland strategisch in te dammen, zodat het zijn vermogen tot nucleaire vergelding zou belemmeren. Moskou beschouwde deze ontwikkelingen als een existentiële bedreiging, waardoor het ertoe werd aangezet om zich tegen het Westerse unilateralisme te verzetten en te pleiten voor multilaterale alternatieven, hoewel die altijd op de Westfaalse principes gebaseerd waren.
Een gemeenschappelijk Europees huis tegen een geïntegreerd en vrij Europa
Na de deling van Europa na de Tweede Wereldoorlog probeerden de kapitalistische en communistische blokken een evenwicht te bewaren zonder hun respectieve regionale orde in gevaar te brengen. De Akkoorden van Helsinki van 1975 vormden een keerpunt: ze stelden een gemeenschappelijk kader voor Europese veiligheid vast en versterkten fundamentele principes zoals gelijke soevereiniteit, ondeelbare veiligheid en respect voor territoriale integriteit. Tegelijkertijd werden rechtvaardigheidsbeginselen bekrachtigd, zoals zelfbeschikking van volkeren en respect voor mensenrechten.
Deze ontwikkelingen waren gunstig voor Gorbatsjovs interne hervormingen en zijn voorstel voor een "gemeenschappelijk Europees huis," dat voorzag in de demilitarisering van buitenlandse betrekkingen door de ontbinding van het Warschaupact en de NAVO. Het model dat Gorbatsjov voor ogen had, was erop gericht de logica van de blokken te overwinnen en ze te vervangen door één Europese instelling om ideologische verschillen te harmoniseren. De Verenigde Staten bestreden deze visie echter met het concept van "een volledig en vrij Europa" in 1989, waarbij ze ook Mitterrands project voor een Europese confederatie afwezen. Uit angst voor een mogelijke eenwording van Europa buiten de Atlantische instellingen om, hield Washington vast aan het universalisme van de liberale democratie als basis van de Europese orde, met als doel het trans-Atlantische systeem onder eigen leiding uit te breiden. De naamkeuze klinkt tientallen jaren later echt merkwaardig. De Anglo-Amerikanen deden nooit afstand van de communicatieve marketingstrategie volgens welke Amerika voor vrijheid stond en Oost-Europa voor slavernij en onderdrukking, zelfs niet toen dit precies het tegenovergestelde bleek te zijn.
Ondanks de vele tegenstellingen leidde het einde van de Koude Oorlog tot vooruitgang in de pan-Europese integratie. Het Handvest van Parijs voor een Nieuw Europa van 1990, dat was geïnspireerd door de Akkoorden van Helsinki, beschreef een nieuwe veiligheidsorde en herbevestigde de principes van gelijke soevereiniteit, ondeelbare veiligheid en een continent zonder barrières. Bij dit alles bleef er een tegenstelling bestaan tussen het recht van staten om vrij hun eigen bondgenootschappen te kiezen en het principe van ondeelbare veiligheid. Hoewel elke staat het recht had om lid te worden van de NAVO, zou de uitbreiding van het bondgenootschap voor verdeeldheid op het continent zorgen en het concept van gemeenschappelijke veiligheid ondermijnen. En aangezien de NAVO de belangrijkste waarborg voor veiligheid in Europa werd, hadden staten geen andere keuze dan zich aan te sluiten teneinde hun bescherming te garanderen, aangezien elk onafhankelijk alternatief door Washington werd tegengewerkt. Russische pogingen om alternatieve integratie te bevorderen, zoals de voorgestelde economische unie tussen Rusland, Wit-Rusland, Oekraïne en Kazachstan in 2004, werden opgevat als pogingen om de Russische invloed te herstellen en werden door het Westen verworpen. Soortgelijke weerstand deed zich voor bij veiligheidsovereenkomsten tussen China en andere landen, waaruit bleek dat het principe van "keuzevrijheid" alleen werd gesteund als het de Atlantische orde welgezind was.
De Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE), die in 1994 werd opgericht ter versterking van de beginselen van Helsinki, bleef marginaal door de onwil van Amerika om de leiding over de Europese veiligheid te delen. Daarmee bevestigde de NAVO zichzelf als het belangrijkste instrument van de Amerikaanse overheersing op het continent. Zoals Brzezinski opmerkte: "Europa is Amerika's essentiële geopolitieke bruggenhoofd in Eurazië" en de NAVO diende om de Amerikaanse politieke en militaire aanwezigheid in de regio te verankeren.
Europa verdelen ter consolidatie van Amerikaanse hegemonie
De uitbreiding van de NAVO leidde tot een nieuwe verdeling van Europa en hernieuwde vijandigheid met Rusland. In 1994 erkende de Amerikaanse president Clinton dat een uitbreiding van het bondgenootschap opnieuw verdeeldheid zou kunnen zaaien en stelde aanvankelijk een Partnerschap voor Vrede voor als alternatief. Dit initiatief werd echter al snel een springplank voor NAVO-lidmaatschap, waarmee Washington duidelijk maakte dat het de bedoeling was om de voormalige Warschaupactstaten geleidelijk in het bondgenootschap op te nemen.
Ondanks Westerse beloftes interpreteerde Rusland deze stappen als een bedreiging voor zijn veiligheid. Al in 1994 waarschuwde Boris Jeltsin Clinton dat de NAVO "een nieuwe kloof in Europa" aan het creëren was. Veel Amerikaanse diplomaten, zoals ambassadeur Pickering, erkenden dat Rusland extreem bezorgd was over de uitbreiding van het bondgenootschap. In Washington heerste echter de overtuiging dat Moskou te zwak was om te reageren. Minister van Defensie William Perry erkende dat de Verenigde Staten de Russische zorgen hadden genegeerd en het land hadden behandeld als een "derderangs mogendheid."
Veel deskundigen op het gebied van buitenlands beleid waren tegen de uitbreiding van de NAVO, omdat ze vreesden dat Rusland hierdoor geïsoleerd zou raken en dat werkelijke collectieve veiligheid onmogelijk zou worden. In 1997 schreven vijftig Amerikaanse analisten aan Clinton dat de uitbreiding van het bondgenootschap op "een historische vergissing" berustte. De Amerikaanse strategie was gebaseerd op de veronderstelling dat een verzwakt Rusland het nieuwe machtsevenwicht zou moeten accepteren. Deze veronderstelling bleek onjuist en leidde tot een verslechtering van de relaties en het ontstaan van een nieuwe fase van geopolitieke confrontatie.
Een strategie van neo-indamming
Er was behoefte aan een totaal andere indammingsstrategie. John Matlock - Amerikaans ambassadeur in de Sovjet-Unie van 1987 tot 1991 en één van de hoofdrolspelers bij de onderhandelingen die een einde maakten aan de Koude Oorlog - benadrukte dat de publieke opinie wijsgemaakt was dat de NAVO de verdeeldheid in Europa wilde wegnemen, terwijl die in werkelijkheid al verdwenen was. Volgens hem was "de uitbreiding van het militaire bondgenootschap, dat een defensieve lijn in het hart van het continent had gehandhaafd, een zekere manier om de verdeeldheid weer aan te wakkeren." In plaats van de belofte na te komen om een inclusieve Europese veiligheidsarchitectuur op te bouwen, zei Matlock dat Washington de fout van het Verdrag van Versailles uit 1919 had herhaald door Rusland uit te sluiten en een veiligheidssysteem op te leggen dat de kwetsbaarheid van het continent in stand hield.
Ondanks de officiële retoriek over het uitbreiden van vrede en stabiliteit, bereidde de NAVO zich tegelijkertijd voor op een mogelijke confrontatie met Rusland. Voorstanders van Clintons beslissing om het militaire bondgenootschap uit te breiden, rechtvaardigden het initiatief door het een "verzekeringspolis" te noemen tegen mogelijke toekomstige spanningen met Moskou. Wat Jeltsin zag, was dat zijn gesprekspartners in Washington een verzekeringspolis aan het voorbereiden waren om zichzelf een voordeel ten opzichte van Rusland te garanderen voor het geval de betrekkingen verslechterden. Al in januari 1994, nog voordat er een besluit was genomen over de uitbreiding van de NAVO, stelden minister van Buitenlandse Zaken Warren Christopher en Clintons adviseur voor Rusland, Strobe Talbott, dat de uitbreiding van het bondgenootschap het gemakkelijker zou maken om Moskou in te dammen. Na de Koude Oorlog rechtvaardigde de NAVO haar bestaan dus door de veiligheidsdreigingen aan te pakken die mede door haar eigen uitbreiding waren ontstaan. Voormalig minister van Buitenlandse Zaken James Baker waarschuwde dat deze strategie zichzelf zou kunnen bevestigen: degenen die de uitbreiding van het bondgenootschap steunden, wilden voorbereid zijn voor het geval Rusland zou reageren door zelf uit te breiden, maar diezelfde uitbreiding zou het land daartoe kunnen aanzetten. Kritiek leverend op de terugkeer naar een indammingsbeleid, benadrukte Baker een fundamenteel punt: "De beste manier om een vijand te maken is er een te zoeken, en ik vrees dat dat is wat we aan het doen zijn door te proberen Rusland te isoleren."
Om geen vijandige reactie van Moskou uit te lokken of te agressief over te komen, stelden de expansionisten binnen de Nationale Veiligheidsraad in 1994 dat de cohesie van de NAVO afhing van strategische ambiguïteit ten opzichte van Rusland. Terwijl sommige West-Europese landen niet bereid waren om Moskou openlijk tot een bedreiging te verklaren, zouden sommige Oost-Europese landen het vertrouwen in het bondgenootschap hebben verloren als het niet werd beschouwd als een bolwerk tegen Rusland. Hoewel de Oost-Europese landen historische redenen hadden om Moskou te vrezen, verergerde het gebruik van de NAVO als indammingsinstrument het veiligheidsdilemma, waardoor de Russische onzekerheid toenam. De relatie tussen de NAVO en Rusland heeft zich daarom ontwikkeld rond de tegenstrijdige "afschrikking-samenwerking tegenstelling": aan de ene kant probeerde de alliantie Moskou in te dammen, aan de andere kant probeerde ze Moskou te sussen door te ontkennen dat Moskou als een gevaar werd beschouwd om negatieve reacties te voorkomen.
De VS hebben er belang bij om spanningen met Rusland in stand te houden om het beeld van een externe dreiging te voeden, de cohesie van het bondgenootschap te versterken en de economische integratie met Moskou te beperken. De Amerikaanse invloed in Europa is sterk afhankelijk van Europa's afhankelijkheid van de veiligheid die door Washington wordt gegarandeerd: een teveel aan vertrouwen en stabiliteit zou deze controle verminderen. Bovendien speelde het militair-industrieel complex een sleutelrol bij het stimuleren van de NAVO-uitbreiding, omdat het dit als een kans beschouwde om meer winst te maken. Ze bedachten denktanks als een middel om het grondgebied aan te vullen en zich te ontdoen van een deel van het werk dat gedaan moet worden om de uitbreiding voort te zetten.
Naar een nieuwe koude oorlog
Veel Amerikaanse leiders waren zich ervan bewust dat de uitbreiding van de NAVO conflicten en zelfs oorlog tot gevolg zou kunnen hebben.
In 1997 waarschuwde ambassadeur Matlock tijdens een hoorzitting in de Senaat dat de NAVO-uitbreiding "de grootste strategische fout sinds het einde van de Koude Oorlog" zou kunnen blijken te zijn. Hij legde uit dat dit beleid "een reeks gebeurtenissen op gang zou kunnen brengen die de ernstigste bedreiging voor de Amerikaanse veiligheid zouden kunnen vormen sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie." Pat Buchanan, voormalig adviseur van Nixon, schreef in even sterke bewoordingen de verantwoordelijkheid voor de toenemende wrok in Rusland toe aan Washington: "Het is de schuld van de Amerikaanse elite die er alles aan heeft gedaan om Moskou te vernederen. Waarom doen we dit?" Buchanan voorspelde dat Rusland uiteindelijk op deze dreiging zou reageren, waardoor de Verenigde Staten gedwongen zouden worden om te kiezen tussen een confrontatie met een nucleaire macht die vastbesloten zou zijn om zijn invloedssfeer te herstellen, of een terugtrekking uit de NAVO-verplichtingen.
De uitbreiding van de NAVO zorgde voor een ingrijpende verandering van het Europese militaire evenwicht en droeg bij tot de geleidelijke ontmanteling van wapenbeheersingsverdragen. De aantasting van het Verdrag inzake conventionele strijdkrachten in Europa (CFE), aangescherpt door het NAVO-rakettenschild, was hier een duidelijk teken van. Zelfs fundamentele verdragen zoals het ABM-verdrag (Anti-Ballistic Missile), het INF-verdrag en het Open Skies-verdrag vielen in duigen en kenmerkten het verval van een veiligheidsarchitectuur die op samenwerking en wederzijdse verplichtingen was gebaseerd.
Vanaf het begin van de jaren 2000 is de NAVO in een snel tempo blijven uitbreiden, gelijk opgaand met de economische en commerciële versnelling van de Russische Federatie, waardoor onze status als wereldmacht opnieuw werd bevestigd. De Amerikanen - en de Britten - wisten hoe dat moest en wanneer dat moest gebeuren.
Het destabiliseren en ontbinden van de pan-Europese orde was van fundamenteel belang om de weg vrij te maken voor de volgende stap: de oorlog naar Europa brengen. En dat brengt ons bij de dag van vandaag.
Zie: https://strategic-culture.su/news/2025/02/18/the-expansion-of-nato-and-the-dissolution-of-the-pan-european-order/
Reacties van Lezers
voor onze Nieuwsbrief