Psychopaten vinden we niet alleen in het bedrijfsleven, maar ook in universiteiten, de media en politiek
Voor ieder gezond mens is het gevaarlijk om de DSM-IV-TR te lezen. Voor je het weet heb je een paar mentale stoornissen te pakken van de 374 die in het handboek van de American Psychiatric Society staan. Althans, zo lijkt het als je alle symptomen onder elkaar ziet, schrijft Jon Ronson in zijn boek De psychopaten-test, dat net in het Nederlands is verschenen. Voor zijn onderzoek liep de Britse auteur mee met psychologen en psychiaters om te leren hoe hij mensen op machtige posities kan herkennen die psychopathische trekken vertonen. Bladerend door de DSM-IV-TR grapt Ronson dat hij zelf symptomen vertoont van zeker twaalf stoornissen.
Een paar jaar geleden overkwam mij iets soortgelijks toen ik een interview voorbereidde met hoogleraar klinische psychologie Willem van der Does. Hij had het boek Zo ben ik nu eenmaal gepubliceerd, een vlot geschreven overzicht van de belangrijkste menselijke persoonlijkheidsstoornissen: denk aan narcisme, perfectionisme en drama queens. In bijna elk hoofdstuk herkende ik wel een trekje van mijzelf, wat volgens de psycholoog zelf gelukkig een bewijs was van een gezonde geest. 'Maar,' zo voegde hij hier indertijd aan toe, 'hoeveel mensen hebben niet de grootste moeite om eerlijk naar zichzelf te kijken, terwijl juist zij dit het hardst nodig hebben?'
Psychopaten zijn populair. Ze zijn de bron voor talloze nieuwsberichten en beschouwingen over schandalen in de politiek en het bedrijfsleven. Ze bieden ook inspiratie voor spannende boeken en films — zowel fictie als non-fictie. Maar ze schrikken ook af. In de media zijn het 'monsters' die ver van ons afstaan. Maar die reflex leidt ons af van het feit dat er veel meer mensen antisociale trekken vertonen dan dat er psychopaten zijn. Je komt ze dagelijks tegen.
Voor zijn boek volgde Ronson de psychopathie-expert Robert Hare, die op zijn vakgebied wereldwijd bekend is om zijn Psychopathy Checklist. Wie alleen al de twintig kenmerken van psychopathie op die lijst bekijkt, zal vast wel iets van zichzelf of een bekende herkennen, zoals welbespraaktheid, een groot zelfvertrouwen en een behoefte aan prikkels. Ook hier weer: niet iets om je meteen zorgen te maken, wel nuttig om te weten.
Commentaar: Robert Hare doet al 40 jaar onderzoek naar psychopathie en staat niet alleen bekend om zijn checklist. Hij is een echte deskundige.
De schrijfster van dit artikel slaat opvallend genoeg de belangrijkste eigenschappen maar over. Psychopaten zijn namelijk ook:
- sluw en manipulatief
- hebzuchtig
- pathologische leugenaars
- ongevoelig en beschikken niet over inlevingsvermogen
- niet in staat om verantwoordelijkheid te nemen voor eigen daden
- crimineel veelzijdig én ze:
- tonen geen berouw of schuldgevoel
- hebben een parasitaire levensstijl
- hebben geen realistische doelen op lange termijn
Bedrijfseconoom Antoinette Rijsenbilt, directeur bedrijfsvoering bij de Erasmus School of Accounting & Assurance en co-auteur van het onlangs verschenen Big Boys, Big Egos and Strategic Intelligence, ontwierp een paar jaar geleden een checklist met objectieve indicatoren voor het spotten van narcistische persoonlijkheden in bedrijfsbesturen. Net als psychopaten zijn deze zonnekoningen — en steeds vaker ook zonnekoninginnen — een geliefd onderwerp in de media om je even over op te winden en vervolgens over te gaan tot de orde van de dag. Maar er zijn veel mensen die in meer of mindere mate narcistische trekjes vertonen, en daar moeten we niet zo paniekerig over doen, vindt Rijsenbilt.
'Soms doe je een organisatie geen recht als je narcisten uit het bestuur weert', vertelt ze. 'Een stuurloos bedrijf in slecht weer heeft een charismatische leider met een groot zelfvertrouwen en marsorders nodig. Steve Jobs van Apple stond te boek als de meest productieve narcist ooit. Maar het ontbreken van tegenmacht kan uiteindelijk de leider en de organisatie nekken.'
Commentaar: Marsorders? Nee, wat een bedrijf nodig heeft is een leider met verstand van zaken en een die niet de aandeelhouders uit de wind wil houden, maar rekening houdt met al zijn werknemers, de gemeenschap en de aarde. Een die niet werknemers eruit werkt ten faveure van winstmaximalisatie.
Het lijkt erop dat Rijsenbilt prima past in de 'cultuur' waarop ze is gepromoveerd.
Screening
Aangezien narcisme vooral voorkomt onder mensen die graag willen leiden, zoals politici, ondernemers en bestuurders, en hier ook de grootste maatschappelijke brokken worden gemaakt, pleit Rijsenbilt voor een betere screening en meer openheid. Ze formuleerde vijftien indicatoren waarmee narcisme bij topbestuurders kan worden gemeten, zoals hoogte van beloning, acquisitiegedrag en publiciteitszucht.
Indertijd was haar aanbeveling om een dergelijke meting in de nieuwe corporate governance-code op te nemen, waarvan het concept op 11 februari j.l. werd gepresenteerd door de Commissie Van Manen. Er is nu weliswaar meer aandacht voor cultuur en gedrag van bestuurders, maar waarom staat er niets over de aard en competenties van bestuurders zelf in de code? Want het brokken maken zit vooral in het handelen en de persoonlijkheid van bestuurders.
Commentaar: Weet mevrouw Rijsenbilt werkelijk niet dat psychopaten codes, regels, en commissies aan hun laars lappen?
Volgens voorzitter Jaap van Manen, adviseur van bestuurders en emeritus hoogleraar corporate governance, moet de code geen 'dik kookboek' vol regels worden. 'Nu al merk ik in mijn adviespraktijk dat zodra een thema in de code staat, de reflex in een bestuur kan zijn om het thema niet meer te bespreken: want het staat er al in. Daar schrik ik van. Het gaat er juist om dat je binnen besturen zaken bespreekbaar maakt. Dat je je bijvoorbeeld kunt laten inpakken door een welbespraakte, visionaire kandidaatbestuurder die het politieke spel tot in de puntjes beheerst, maar eigenlijk niet voldoet. Ik denk dat psychologische aspecten beter door verenigingen van bestuurders zelf kunnen worden geregeld, en niet in de code.'
Commentaar: Het punt is dat psychopaten waarschijnlijk ook deze verenigingen al geïnfecteerd hebben.
IT-tycoons
Antoinette Rijsenbilt zegt stil te hopen dat, nu het belang van normen en waarden in de code wordt genoemd, meer aandacht voor psychologische aspecten van leiderschap de volgende stap zal zijn. 'In lagere regionen van organisaties worden mensen wel getest en beoordeeld. Daar zegt men elkaar de waarheid als iemand niet functioneert en heerst er meer openheid. Maar onder bestuurders is het geen geliefd onderwerp. Het is eng als je persoonlijke eigenschappen objectiveert, zeker onder mensen die elkaar in kleine kring allemaal kennen.'
Commentaar: Ze willen niet door de mand vallen.
Maar je moet elkaars gedrag wel kunnen bespreken, stelt ze, want alleen dan kun je een tegenmacht tegen uitwassen organiseren. 'Zie het als een socialisatieproces. Ik ben niet voor een rule-based code, maar een bestuurder met narcistische trekjes kan worden ingetoomd door gedragsregels, controle en sancties. We weten inmiddels zoveel over de menselijke psyche, daar moeten we meer mee doen.' Of de nieuwe techbedrijven met hun open cultuur de oplossing zijn, zal de tijd leren. Voorbeelden van dominante, zelfbewuste IT-tycoons zijn er genoeg. 'Het kan zijn dat de cultuur daar een ander soort leiders aantrekt, maar als het om persoonlijkheidstypen gaat, verandert de aard van het beestje niet. Wel kunnen we er beter mee om leren gaan of ze beter weren.'
Commentaar: Het enige dat helpt is ontslag en indien noodzakelijk strafrechtelijke vervolging. Maar hoe vaak zien we dat nu in de zakenwereld of in de politiek gebeuren?
Nog altijd staat het boek van Van der Does binnen handbereik op mijn kantoor, als een praktische handleiding voor de omgang met 'lastpakken, angsthazen en buitenbeentjes' zoals de ondertitel vermeldt. Misschien ook handig voor in de bestuurskamer.
Mirjam van Immerzeel is vaste medewerker van FD Morgen
Commentaar: Het lijkt erop dat bedrijfseconoom Antoinette Rijsenbilt een aantal ideeën van serieuze en integere wetenschappers zoals Robert Hare heeft overgenomen en daarmee aan de wandel is gegaan. De wetenschapper zit er ongelofelijk naast. We vinden geen narcisten, maar rasechte psychopaten aan de top (zij het met narcistische trekken). Ook houdt zij de mythe van 'effectief leiderschap' van 'narcisten' in stand. Alsof psychopaten een bijdrage kunnen leveren aan onze samenleving. Het tegendeel is waar. Psychopaten richten de mensheid keer op keer te gronde, omdat ze niet afkerig zijn van oorlog en andere verwoestingen, zoals ieder normaal denkend en voelend mens. Alleen zien ze niet in dat ook zij ten onder zullen gaan aan de kwaal die psychopathie heet.
Het feit dat de media veel aandacht had voor de promotie van Rijsenbelt toont al aan dat er hier geen sprake is van serieus onderzoek. De psychopaten aan de top willen immers niet dat de kennis van psychologen zoals Robert Hare en Andrzej M. Lobaczewski, auteur van Politieke Ponerologie - Een wetenschap over de aard van voor politieke doeleinden aangewend kwaad, gemeengoed wordt.
Want waarom zouden de verborgen machten hun uiterste best hebben gedaan om publicatie van dit levensreddende werk te verhinderen, terwijl desinformatieve prietpraat van een wetenschapper aan de Erasmus Universiteit ruim baan krijgt? Lees ook: