Sterfte door de Zwarte Dood niet zo wijdverbreid als lang gedacht

Pollengegevens uit 19 moderne Europese landen onthullen dat delen van Europa een verwaarloosbare of geen enkele impact ondervonden.
Een nieuwe studie gebruikt pollengegevens om de sterfte veroorzaakt door de middeleeuwse pest in heel Europa op een regionale schaal te evalueren. De resultaten tonen aan dat de gevolgen van de Zwarte Dood sterk verschilden van regio tot regio en benadrukken het belang van interdisciplinaire benaderingen voor het begrijpen van vroegere - en huidige - pandemieën.

De Zwarte Dood, die van 1347-1352 Europa, West-Azië en Noord-Afrika teisterde, is de meest beruchte pandemie uit de geschiedenis. Historici schatten dat tot 50% van de Europese bevolking tijdens de pandemie om het leven kwam en schrijven veranderingen in religieuze en politieke structuren toe aan de Zwarte Dood. Zij stellen zelfs dat deze grote culturele en economische veranderingen, zoals de Renaissance, versnelde. Hoewel oud DNA-onderzoek Yersinia pestis heeft geïdentificeerd als de veroorzaker van de Zwarte Dood en zelfs de evolutie ervan over millennia heeft getraceerd, zijn de gegevens over de demografische gevolgen van de pest nog steeds onderbelicht en worden nog weinig begrepen.

Een nieuwe studie toont nu aan dat de sterfte ten gevolge van de Zwarte Dood in Europa niet zo universeel of wijdverspreid was als lang werd gedacht. Een internationaal team van onderzoekers, geleid door de groep Paleowetenschappen en Geschiedenis van het Max Planck Instituut voor de Wetenschap van de Menselijke Geschiedenis, analyseerde stuifmeelmonsters van 261 locaties in 19 hedendaagse Europese landen, om te bepalen hoe landschappen en landbouwactiviteiten veranderden tussen 1250 en 1450 n.Chr. - ruwweg 100 jaar voorafgaand aan tot 100 jaar na de pandemie. Hun analyse bevestigt de verwoesting die sommige Europese regio's ondervonden, maar toont ook aan dat de Zwarte Dood niet alle regio's in gelijke mate trof.

Landschappen vertellen een verrassend verhaal

Palynologie, of de studie van fossiele plantensporen en pollen, is een krachtig instrument om de demografische gevolgen van de Zwarte Dood aan het licht te brengen. De druk die de mens in pre-industriële tijden op het landschap uitoefende, zoals landbouw of het rooien van inheemse planten voor de bouw, was namelijk sterk afhankelijk van de beschikbaarheid van landarbeiders. Met behulp van een nieuwe aanpak, Big-data paleoecologie (BDP), analyseerden de onderzoekers 1.634 stuifmeelmonsters van locaties in heel Europa om te zien welke planten in welke hoeveelheden groeiden, en zo te bepalen of de landbouwactiviteiten in elke regio werden voortgezet of stopgezet, of dat wilde planten weer aangroeiden terwijl de menselijke druk werd verminderd.
Uit hun resultaten blijkt dat de sterfte door de Zwarte Dood sterk uiteenliep, waarbij sommige gebieden de verwoesting ondergingen waar de pandemie om bekend werd en andere gebieden het veel minder zwaar te verduren kregen. De sterke afname van de landbouw in Scandinavië, Frankrijk, het zuidwesten van Duitsland, Griekenland en Midden-Italië ondersteunt de hoge sterftecijfers waarvan in middeleeuwse bronnen melding wordt gemaakt. Ondertussen vertonen veel regio's, waaronder een groot deel van Midden- en Oost-Europa en delen van West-Europa, waaronder Ierland en het Iberisch schiereiland, aanwijzingen voor continuïteit of ononderbroken groei.

"De significante mortaliteitsverschillen die onze BDP-benadering aantonen, moeten nog verklaard worden, maar lokale culturele, demografische, economische, milieu- en maatschappelijke contexten zouden de prevalentie, morbiditeit en mortaliteit van Yersina pestis beïnvloed hebben," zegt Alessia Masi van het Max Planck Instituut voor de Wetenschap van de Menselijke Geschiedenis en de La Sapienza Universiteit in Rome.

Geen eenduidig model van de pandemie
Een van de redenen waarom deze resultaten verrassen, is dat veel van de kwantitatieve bronnen die zijn gebruikt om casestudies van de Zwarte Dood samen te stellen afkomstig zijn uit stedelijke gebieden, die, ondanks hun vermogen om informatie te verzamelen en gegevens bij te houden, ook werden gekenmerkt door drukte en slechte sanitaire voorzieningen. In het midden van de 14e eeuw was echter meer dan 75% van de bevolking van elke Europese regio ruraal. De huidige studie toont aan dat, om de mortaliteit van een bepaalde regio te begrijpen, gegevens moeten worden gereconstrueerd uit lokale bronnen, waaronder BDP als methode om de verandering in culturele landschappen te meten.

"Er bestaat niet één model van 'de pandemie' of een 'pestuitbraak' dat kan worden toegepast op elke plaats op elk moment, ongeacht de context," zegt Adam Izdebski, de leider van de groep Paleowetenschappen en Geschiedenis bij het MPI SHH. "Pandemieën zijn complexe fenomenen die een regionale, lokale geschiedenis hebben. We hebben dit gezien met COVID-19, nu hebben we het aangetoond voor de Zwarte Dood."

De verschillen in sterfte door de Zwarte Dood in Europa tonen aan dat de pest een dynamische ziekte was, met culturele, ecologische, economische en klimatologische factoren die de verspreiding en de impact ervan intermedieerden. De onderzoekers hopen dat in de toekomst meer studies gebruik zullen maken van paleoecologische gegevens om te begrijpen hoe de interactie tussen deze variabelen pandemieën in het verleden - en heden - vormgeven.

Zie: https://www.mpg.de/18236353/0210-wisy-black-death-mortality-not-as-widespread-as-long-thought-9347732-x?c=2249