grenscontrole
© Maja Hitij/Getty Images
Het besluit van Duitsland om de controle aan al zijn landgrenzen te verscherpen, lijkt vooral ingegeven door politieke motieven, is juridisch moeilijk te rechtvaardigen, betekent een zware klap voor het gekoesterde vrije verkeer binnen Europa en kan de eenheid binnen de EU ernstig op de proef stellen.

Afgelopen maandag zei Berlijn dat de controles aan de grens met Oostenrijk, die sinds 2015 van kracht zijn, en die sinds vorig jaar ook aan de grens met Polen, Tsjechië en Zwitserland gelden, volgende week worden uitgebreid naar Frankrijk, Luxemburg, België, Nederland en Denemarken.

De maatregel zou migratie beteugelen en "beschermen tegen de acute gevaren van islamitisch terrorisme en zware criminaliteit," aldus Nancy Faeser, de minister van Binnenlandse Zaken.

De meest recente in een reeks dodelijke aanvallen met messen waarbij de verdachten asielzoekers waren, vorige maand in Solingen, vond plaats enkele dagen voor verpletterende regionale verkiezingen in Oost-Duitsland, waarbij de extreemrechtse, anti-immigratiepartij Alternative für Deutschland (AfD) historische overwinningen in twee deelstaten behaalde.

Uit opiniepeilingen blijkt dat kiezers in Brandenburg, waar over twee weken verkiezingen worden gehouden, zich ook het meest zorgen maken over migratie. De centrumlinkse sociaaldemocratische partij van Olaf Scholz zal naar verwachting achter de extreemrechtse partij eindigen, terwijl de noodlijdende coalitie van de kanselier lijkt af te stevenen op een verpletterende nederlaag bij de federale verkiezingen volgend jaar.

"Het lijkt de bedoeling van de regering om symbolisch aan Duitsers en potentiële migranten te laten zien dat ze hier niet langer gewenst zijn," zei Marcus Engler van het Duitse Centrum voor Integratie en Migratie Onderzoek.

Faeser zei dat de nieuwe controles een regeling zouden omvatten waardoor meer mensen direct aan de grens kunnen worden teruggestuurd, maar weigerde in detail te treden. Ambtenaren en diplomaten in Brussel toonden zich ontzet en noemden de maatregel "doorzichtig" en "duidelijk gericht op een binnenlands publiek."

Vanwege Duitslands centrale positie in de EU en zijn status als grootste economie van het blok, kunnen de controles, die op 16 september voor een eerste periode van zes maanden van kracht worden, gevolgen met zich meebrengen die veel verder reiken dan de kiezers in het land.

In principe staat het paspoortvrije Schengengebied van Europa, dat in 1985 werd opgericht en nu 25 van de 27 EU-lidstaten plus vier andere, waaronder Zwitserland en Noorwegen, omvat, vrij verkeer toe zonder grenscontroles.

Tijdelijke controles worden toegestaan in noodgevallen en uitzonderlijke omstandigheden om specifieke bedreigingen voor de binnenlandse veiligheid of de openbare orde af te wenden, en worden typisch opgelegd na terreuraanslagen, voor grote sportevenementen en tijdens de pandemie.

Steeds vaker echter hebben Europese regeringen, vaak onder druk van extreemrechtse retoriek over immigratie, opnieuw controles ingesteld zonder de rechtvaardiging van concrete en specifieke bedreigingen of duidelijke argumenten over hoe controles kunnen helpen om die bedreigingen af te zwakken.

Hoewel het immigratiebeleid en de asielprocedures bijvoorbeeld op nationaal niveau worden bepaald, zorgt het vrije verkeer in Europa volgens veel waarnemers voor een gemakkelijk doelwit - en het "terugnemen van controle over de grenzen" zorgt voor doeltreffende krantenkoppen.

Naast Duitsland controleren momenteel ook andere Schengenlanden hun grenzen, zoals Oostenrijk, dat zich beroept op de Oekraïense veiligheidsdreigingen en de druk op asielaanvragen om nieuwkomers die vanuit Slowakije, Tsjechië, Slovenië en Hongarije aankomen te controleren.

Denemarken, dat terreurdreigingen in verband met de oorlog in Gaza en Russische spionagerisico's aanvoert, voert controles uit op het transitoverkeer over land en zee vanuit Duitsland, terwijl Frankrijk mensen die uit de Schengenzone arriveren, controleert op grond van een verhoogde terreurdreiging.

Italië, Noorwegen, Zweden, Slovenië en Finland voeren ook grenscontroles uit, waarbij ze verschillende argumenten aanvoeren: terroristische activiteiten, de oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten, activiteiten van Russische inlichtingendiensten, toegenomen migratiestromen en georganiseerde misdaad op de Balkan.

Als hoedster van het Schengenverdrag heeft de Europese Commissie - die maandag op de hoogte werd gebracht van Duitslands plannen - de rechtvaardigingen van de lidstaten voor de herinvoering van tijdelijke controles over het algemeen zonder discussie aanvaard.

Waarnemers verwachten dat de Commissie hetzelfde zal doen met de eis van Berlijn, ondanks het feit dat er weinig duidelijke praktische rechtvaardiging lijkt te zijn - buiten een electorale dreiging van extreemrechts tegen immigratie - voor controles aan alle negen grenzen van het land.

Afgelopen dinsdag zei de Commissie dat lidstaten een dergelijke stap mogen nemen om "een ernstige bedreiging" te ondervangen, maar dat de maatregelen "noodzakelijk en proportioneel" moeten zijn en "strikt uitzonderlijk" moeten blijven.

De tijdelijke Duitse controles "vormen een onmiskenbaar onevenredige schending van het beginsel van vrij verkeer binnen het Schengengebied," zei Alberto Alemanno, professor Europees recht aan de HEC in Parijs.

"Volgens de EU-wetgeving mag het niet - maar zal dit Scholz ervan weerhouden om ermee door te gaan?" zei hij. Christopher Wratil van de Universiteit van Wenen was nog kritischer en beschuldigde Berlijn van "regeren alsof de AfD [al] aan de macht is."

Na vandaag, zei Wratil, moeten Duitse politici "me niet langer vertellen dat iemand anders zich niet aan de EU-wetgeving houdt ... Ze willen Schengen met één pennenstreek uitroeien - en zonder er überhaupt bij na te denken."

Anderen wezen op de economische waarde van de Schengenzone. In een rapport van de Bertelsmann Stichting uit 2016 werd al geschat dat de herinvoering van controles aan de binnengrenzen Europa over een periode van 10 jaar zo'n 470 miljard euro aan verloren groei zou kosten.

Gerald Knaus, voorzitter van de denktank European Stability Initiative, zette ook vraagtekens bij de doeltreffendheid van de maatregel. "Interne grenscontroles die bedoeld zijn om enig effect te hebben, betekenen het einde van Schengen," zei Knaus op X.

Ze zouden ook "federale grensbewaking en hekken om Duitsland heen" vereisen en bovendien "zullen ze mislukken als buren niet bereid zijn om mee te doen", zei hij.

Nadat de EU eerder dit jaar eindelijk overeenstemming bereikte over een zwaarbevochten herziening van de asiel- en migratiewetgeving, waarbij de regels pas in 2026 van kracht worden, kan de Europese eenheid ernstig op de proef worden gesteld als Duitsland zijn buurlanden vraagt om grote aantallen terug te nemen.

Oostenrijk heeft al gezegd dat het zal weigeren migranten terug te nemen die aan de Duitse grens worden geweigerd, terwijl de Poolse premier Donald Tusk de beslissing van Berlijn dinsdag "onaanvaardbaar" noemde en dringend overleg eiste.

Zie: https://www.theguardian.com/world/article/2024/sep/10/the-end-of-schengen-germanys-new-border-controls-put-eu-unity-at-risk