Lockerbie, Schotland, waar Pan Am-vlucht 103 op 21 december 1988 na een bomexplosie aan boord neerstortte
Twee weken geleden sloot minister Van Aartsen van Buitenlandse Zaken een overeenkomst met de Britse ambassadeur in Nederland over de tijdelijke gebiedsoverdracht. Daaraan ging een resolutie van de Verenigde Naties vooraf, die de beide landen opriep tot een dergelijke 'zetelovereenkomst'. Nederland wierp zich indertijd op als ideale plek voor het Lockerbie-proces, daar de Libische leider Khadafi had geëist dat het proces tegen de twee verdachten zich op 'neutraal' grondgebied (dat wil zeggen niet in Engeland of de Verenigde Staten) moet afspelen. De deal van Van Aartsen houdt in dat het kamp Zeist voor de gehele duur van het proces Brits grondgebied zal zijn.
Op zich een merkwaardige overeenkomst zonder precedent. Minister Korthals van Justitie werkt momenteel aan een wetsvoorstel, dat naar verwachting van een woordvoerder van het ministerie begin volgende maand als 'hamerstuk' door de Tweede en Eerste Kamer zal worden gejaagd. Of dat inderdaad met zulke gezwinde spoed zal gebeuren is echter de vraag. Al heel wat parlementariërs breken zich het hoofd over de vraag wat men moet met het voorstel. Zomaar een stukje van het vaderland onder beheer van het Schotse recht stellen heeft zo zijn implicaties. Wat bijvoorbeeld te doen als er straks een of andere natuurramp uitbreekt in de regio Soesterberg? Moet men dan eerst wachten op bevelen uit Edinburgh?
Daarnaast zit er een flinke juridische adder onder het gras van het akkoord tussen Van Aartsen en de Britse regering. In dat akkoord is de 'exclusieve jurisdictie' van het Schotse hof van Soesterberg geregeld. Dat wil zeggen dat de Nederlandse rechter niets te zeggen heeft als het straks echt tot een veroordeling komt. Ali Megrahi en Khalifa Fhima zouden, eenmaal veroordeeld, worden afgevoerd door Schotse agenten om in Engeland hun gevangenisstraf uit te zitten. De advocaten van de verdachten zouden niet in hoger beroep kunnen gaan bij een Nederlandse rechtbank.
Maar voordat het proces kan beginnen, zal er wel degelijk eerst een uitspraak moeten komen van een Nederlandse rechtbank. Megrahi en Fhima zullen volgens het huidige plan arriveren op Schiphol. Daar zullen zij dan worden aangehouden door de Nederlandse politie. Vervolgens dient Nederland de twee uit te leveren aan de rechter in het Schotse Soesterberg. Daar zal dan eerst een beslissing aan vooraf moeten gaan van een bevoegde Nederlandse rechter, vermoedelijk het Hof in Haarlem, waaronder Schiphol valt. Indien er een hoger beroep volgt, zal ook de Hoge Raad zich moeten buigen over het uitleveringsverzoek. Kortom: hoogstwaarschijnlijk zal de hele zaak-Lockerbie al voor twee Nederlandse rechtscolleges moeten worden uitgevochten voordat de Schotse rechter aan de slag kan. De Tweede Kamer staat dan ook voor een politiek zeer zware beslissing, bepaald geen 'hamerstuk'.
Internationaal heeft het Lockerbie-proces zijn schaduw vooruit geworpen. Nelson Mandela sprak er zijn afkeuring al over uit. Volgens de Zuid-Afrikaanse president hebben de Amerikanen eigenlijk geen poot om op te staan in hun beschuldigingen van de twee Libiërs (en daarachter Khadafi). Mandela sprak dan ook verontwaardigd van een 'showproces', waar Khadafi zich niet voor zou moeten lenen. Ook de Franse regering heeft zich inmiddels op het standpunt gesteld dat de Amerikaans-Engelse aanklacht tegen de twee werknemers van Libyan Arab Airlines niet erg geloofwaardig is.
Ook in Groot-Brittannië zijn grote twijfels gerezen. De Britse parlementariër Tam Dalywell, van meet af aan betrokken bij het Lockerbie-onderzoek, sprak zich al vaak uit tégen het voorgenomen proces tegen de Libiërs. Tripoli zit echter zwaar in de problemen sinds de Amerikanen op grond van Lockerbie een grote economische boycot door de Verenigde Naties op gang kregen tegen Libië. Khadafi wil graag van de zaak-Lockerbie af, en vandaar dat hij zich nog steeds niet heeft uitgesproken tegen doorgang van het proces in Soesterberg.
Gezegd moet worden dat de bewijzen tegen het Libische duo flinterdun zijn. Volgens de Amerikanen werd het Pan Am-vliegtuig boven Lockerbie getroffen door een semtexbom, die verstopt zou hebben gezeten in een cassetterecorder in een koffer. Die koffer werd aan boord gebracht van een vlucht richting Londen, waarna hij op Heathrow werd overgeladen in de Pan Am-Boeing die uiteindelijk boven Schotland, op weg naar de Verenigde Staten, zou ontploffen. Twee jaar na de aanslag ontdekte een Amerikaans onderzoeksteam naar eigen zeggen een stukje printplaat, dat zou horen bij een tijdmechanisme van een type dat door het Zwitserse bedrijf Meister et Bollier in Zürich in 1985 was geleverd aan Libië. De Amerikanen beschouwden dat als doorslaggevend bewijs.
Tweede bewijs van de Amerikanen bestaat uit bij de wrakstukken gevonden labels van broeken en overhemden. Die kunnen alleen in een bepaalde winkel in Malta zijn gekocht. Dat zette de FBI en de CIA naar eigen zeggen op de theorie dat de koffer met de bom via Malta naar Frankfurt moet zijn overgevlogen, waar deze vervolgens terechtkwam in het Pan Am-toestel, dat op 21 december 1988 vertrok van Frankfurt naar Londen. Volgens de Amerikanen verklaarde de eigenaar van de Maltese kledingwinkel dat hij kleding had verkocht aan een der Libiërs, te weten Megrahi.
De eigenaar van de winkel, benaderd door journalisten, verklaarde dat zijn Libische klant in de vijftig was en een fors postuur had. Megrahi was tien jaar geleden net dertig, en bovendien tenger van postuur. Bijkomend bezwaar is dat de Duitse luchthavenautoriteiten in Frankfurt te vuur en te zwaard bestrijden dat de kofferbom onopgemerkt door de controle op de luchthaven aldaar had kunnen komen. Het gehele Malta-verhaal komt daarmee wankel te staan.
Echt overtuigen doet de bewijsvoering dus niet. De indruk ontstaat dat Amerika koste wat kost Libië in de verdachtenbank wil schuiven en daartoe al het bewijsmateriaal inzake Lockerbie drastisch manipuleert. Aanvankelijk gingen de verdenkingen van de Amerikaanse onderzoekers van de Lockerbie-aanslag uit naar Iran. Logisch, want in de zomer van 1988 schoot het Amerikaanse leger dat gestationeerd was in het Golfgebied een Iraans vliegtuig uit de lucht, met daarin tweehonderd pelgrims op weg naar Mekka. De Amerikaanse regering sprak van een legitieme oorlogshandeling, maar gaf nooit prijs wat dan precies de beweegredenen waren geweest. De Iraanse regering beloofde de actie te zullen vergelden. Lockerbie zou heel goed die vergelding kunnen zijn geweest. De Iraniërs in het door de Amerikanen gebombardeerde vliegtuig waren op weg naar het grootste feest van de Arabische wereld. De ingezetenen van Pan Am waren op weg naar huis om Kerst te vieren.
In 1994 kregen de makers van een controversiële film over het Lockerbie-drama, The Maltese Double Cross, na een procedure op grond van de Freedom of Information Act een document los van de Amerikaanse regering waarin op basis van onderzoek van de Amerikaanse luchtmacht gewag werd gemaakt van Iraanse betrokkenheid inzake Lockerbie. In dat document werd een niet bij naam genoemde ex-minister van Iran, tegenstander van de meer gematigde Rafsanjani, beschuldigd van het betalen van tien miljoen dollar aan het Palestijnse Bevrijdingsfront van Abu Nidal, dezelfde terreurorganisatie die indertijd verantwoordelijk was voor het kapen van het cruiseschip Achille Lauro.
De groep van Nidal zou de aanslag op de Pan Am-vlucht in opdracht van de op vergelding uit zijnde Iraanse minister hebben uitgevoerd, zo werd beweerd in het door de Amerikaanse National Security Agency op 4 maart 1991 opgestelde document. Volgens het rapport was de Iraanse ex-minister een persoonlijke vriend van Abu Nidal. Hij zou deze tien miljoen dollar in geld en goud hebben betaald voor de bom in het Pan Am-vliegtuig, bij wijze van vergeldingsactie voor het neerschieten door de Verenigde Staten van de Iraanse Airbus.
Een paar maanden na de onthulling van het Amerikaanse rapport over de mogelijke betrokkenheid van Iran deed ex-DEA-agent Lester Coleman ook nog een duit in het zakje. Volgens Coleman was de Lockerbie-bom verpakt als een lading drugs, die bij wijze van 'gecontroleerde doorvoer' officieel was goedgekeurd door de DEA om naar Amerika overgevlogen te worden. De lading zou onderdeel zijn van een gecompliceerde deal tussen de Amerikaanse regering en de Syrische wapenhandelaar Monzar Kassar. De redelijk verward overkomende Coleman wordt niet erg serieus genomen, maar hij gaf wel het startschot voor een hele reeks complottheorieën over Lockerbie.
Commentaar: Lester Coleman bleek helemaal niet 'verward' te zijn. De Groene Amsterdammer geeft een eigen draai aan de gebeurtenissen door te beginnen over 'complottheorieën'. De zaak is natuurlijk veel gecompliceerder:
Ondanks alles hielden de Amerikaanse en Britse onderzoekers van Lockerbie toch vast aan Libië. Megrahi en Fhima, de twee Libyan Arab Airlines-werknemers, zagen een prijs van vier miljoen dollar op hun hoofd gezet door de FBI. Hun portretten werden in opdracht van Amerika op luciferdoosjes in Libië's buurland Tunesië gezet. De twee verblijven ondanks aanhoudende verzoeken tot uitlevering door de Britse regering nog steeds op een onbekende plek in hun vaderland, waar ze volgens de Libische persdienst officieel onder huisarrest staan. Eerder verschenen de twee in diverse landen op tv, in emotionele bewoordingen hun publiek verzekerend dat ze niets met Lockerbie te maken hebben. Baten deed dat allemaal niet. De vier miljoen dollar bleef op hun hoofd staan en Libië kreeg het zwaar door een door Amerika aangevoerde economische boycot.
Wellicht dat kolonel Khadafi, toch al het zwarte schaap van het Witte Huis, uit propagandistische overwegingen een geschiktere dader werd bevonden dan de Iraanse regering, waarmee Oliver North in opdracht van president Bush uiteindelijk nog zulke goede zaken had kunnen doen in het kader van de Iran-contra-affaire. Khadafi, de clown van het politieke wereldtoneel, heeft zich met zijn bemoeienissen ten bate van de 'anti-imperialistische Nieuwe Wereldorde' de oneindige haat van het Witte Huis op de hals gehaald, waarbij het anything goes kennelijk als motto geldt. In april 1986 voerde de Amerikaanse luchtmacht nog een bombardement uit op zijn huis. Daarbij kwam zijn pleegdochter om het leven. Zelf is Khadafi natuurlijk ook verre van een engel. Maar de vraag moet zijn of hij inzake Lockerbie niet het slachtoffer is van een bewust in stand gehouden valse beschuldiging, teneinde zijn land - als enige natie in Noord-Afrika niet kampend met miljardenschulden aan het IMF en de Wereldbank - via economische boycots alsnog op de knieën te krijgen.
© NOSScreenshot van een reportage in Nieuwsuur.
Commentaar: Meer over de demonisering van Libië en haar leider: De waarheid die de media verborgen houden over Gaddafi's Libië